Bij veel vormen van kanker verbetert de effectiviteit van radio- en chemotherapie door hyperthermie: het lokaal opwarmen van de tumor tot 41-43˚C. De werkzaamheid is onder andere vastgesteld bij melanoom, cervixcarcinoom, recidiverend mamma- en rectumcarcinoom. Toch krijgt lang niet elke kankerpatiënt die baat zou kunnen hebben bij hyperthermie deze behandeling aangeboden. “Veel behandelaars zijn er onbekend mee en er zijn te weinig hyperthermieapparaten beschikbaar om de therapie betrouwbaar uit te voeren”, licht prof. dr. Coen Rasch (Academisch Medisch Centrum; AMC, Amsterdam) toe. Om deze reden tekende het AMC dit najaar een contract met de Italiaanse firma Alba voor de productie van hyperthermieapparatuur.
De oorsprong van hyperthermie stamt uit het begin van de vorige eeuw, toen artsen opmerkten dat sommige kankerpatiënten genazen van hun ziekte na een heftige koorts, veroorzaakt door een toevallige infectie. Dat was des te opmerkelijker omdat de bestaande therapieën tegen kanker destijds nauwelijks effectief waren. Sindsdien is er veel onderzoek gedaan naar hyperthermie – het verhogen van de temperatuur van het tumorweefsel naar 41 tot 43˚C – in combinatie met radio- en/of chemotherapie. “Het is niet wenselijk om hevige koortsen op te wekken bij kankerpatiënten, vandaar dat tegenwoordig de tumor lokaal wordt verwarmd”, licht Rasch toe. Inmiddels staat vast dat hyperthermie effectief is bij onder andere ovariumcarcinoom, melanoom, cervixcarcinoom, sarcoom, mesothelioom, blaaskanker, terugkerend mammacarcinoom, pancreascarcinoom en rectumcarcinoom. Er loopt onderzoek naar hyperthermie ter versterking van het effect van blaasspoelingen bij oppervlakkige blaaskanker.
Drie centra in Nederland
In Nederland zijn er slechts drie reguliere centra die hyperthermie toepassen: het AMC, het Erasmus MC (onder andere bij hoofd-halstumoren) en het Instituut Verbeeten in Tilburg. Diepe hyperthermie is alleen in Rotterdam en Amsterdam beschikbaar, oppervlakkige hyperthermie – gericht op uitwendig liggende tumoren zoals borstkanker en melanomen – in alle drie de centra. “Daarnaast bestaan er nog andere centra”, vertelt Rasch. “Maar die bieden met kwalitatief mindere apparaten een ongecontroleerde vorm van hyperthermie waarvan niet is aangetoond dat die effectief is. Sowieso werkt hyperthermie alleen in combinatie met chemo- en/of radiotherapie, terwijl er ook centra bestaan die alleen hyperthermie aanbieden. Dat is waardeloos en bezorgt hyperthermie onterecht een slechte naam.”
Techniek verkocht
Op dit moment krijgen voornamelijk patiënten die herbestraald worden voor een recidiefmammacarcinoom en patiënten met cervixcarcinoom die geen chemotherapie kunnen krijgen hyperthermie aangeboden. “En zelfs binnen die groepen worden de mogelijkheden niet ten volle benut”, aldus Rasch. Voor het AMC, dat al dertig jaar onderzoek doet naar hyperthermie, was dit reden om de techniek achter hun zelfgebouwde hyperthermieapparatuur te verkopen aan de Italiaanse firma Alba. “Dat leek ons de snelste manier om dit apparaat beschikbaar te krijgen voor grote groepen patiënten”, verklaart de hoogleraar.
Elektromagnetische straling
Een hyperthermieapparaat is veel goedkoper dan een versneller of een CT-scanner. “In feite is het een soort magnetron, waarbij de elektromagnetische golven vanuit vier richtingen komen”, legt Rasch uit. “Door ervoor te zorgen dat de golven precies interfereren op de locatie van de tumor, bereikt de tumor een temperatuur van 41 tot 43 graden Celsius.” De patiënt bevindt zich op een tafel met een ingebouwde warmtestraler en wordt omgeven door een verschuifbare boog met nog eens drie warmtestralers. “Het is geen ingewikkelde techniek, maar omdat er geen grote series gefabriceerd worden, is het enigszins kostbaar. Het apparaat dat wij nu ontwikkeld hebben, is minder ingewikkeld en goedkoper dan dat van de concurrent die actief is op de markt.” Het is belangrijk dat de temperatuur niet té hoog oploopt om inwendige brandblaren te voorkomen. De huid kan eventueel gekoeld worden om schade te voorkomen.
Recidiefmammacarcinoom
Hyperthermie kan zowel tijdens chemotherapie of vooraf dan wel na de radiotherapie worden toegepast. “Voor de effectiviteit maakt het niet uit of je voor of na radiotherapie hyperthermie geeft. In het AMC vinden wij erna makkelijker uitvoerbaar.” Is hyperthermie theoretisch zinvol bij elke vorm van kanker? “De werkzaamheid is nog niet bij elke tumorsoort aangetoond”, antwoordt Rasch. “Hyperthermie is ook niet bij elke tumorsoort even makkelijk uitvoerbaar. Bij pancreastumoren is hyperthermie zinvol, maar het is lastig de alvleesklier voldoende op te warmen. De grote bloedvaten die erlangs lopen, zorgen voor een natuurlijke koeling.” Rasch hoopt dat behandelaars hyperthermie vooral zullen overwegen bij patiënten met cervixcarcinoom die om welke reden dan ook geen chemotherapie kunnen krijgen. Ook bij herbestraling van een recidiefmammacarcinoom is hyperthermie geïndiceerd.
Dr. Diana de Veld, wetenschapsjournalist
Oncologie Up-to-date 2016 vol 7 nummer 1
[kader] Werkzaamheid hyperthermie verklaard
Een recente publicatie van promovenda Arlene Oei (AMC) werpt licht op het mechanisme achter de werkzaamheid van hyperthermie.1 Zij onderzocht het effect van hyperthermie op HPV-positieve cellen, gebruikmakend van cellijnen van cervixcarcinomen geïnfecteerd met HPV16 en -18. Ook keek ze naar in-vivotumormodellen en biopten van ex-vivobehandelde patiënten. Oei ontdekte dat hyperthermie van 42°C gedurende één uur resulteerde in degradatie van het eiwit E6. Dit eiwit bindt aan het eiwit p53, dat een belangrijke rol speelt bij het bewaken van de stabiliteit van het genoom. Normaal gesproken houdt p53 de tumorgroei in bedwang door te zorgen voor afbraak van tumorcellen, maar door E6 wordt de preventieve werking van p53 verhinderd. Het opwarmen van de tumorcellen zorgde ervoor dat E6 niet meer kon binden aan p53. Daardoor bleef p53 actief en regelde dat tumorcellen alsnog werden afgebroken.
Referentie
1. Oei AL, et al. Cancer Res 2015;75:5120-9.
DEEL DIT ARTIKEL:
